هَک کردنِ زمین: آیا اشکالی دارد؟

ترجمه: روزبه فیض

این داستانِ علمی-تخیلی را به یاد دارید؟ گونه‌ای پیشرفته که به خاطرِ گرمایشِ سیاره‌اش در معرضِ انقراض قرار داشت، آینه‌هایی عظیم در استراتوسفر^{[۱]stratosphere} قرار داد تا یک «چترِ فضاییِ» عظیم ایجاد کند که بخشی از اشعه‌ی خورشیدی را به کیهان باز گرداند. اما آینه‌ها کار نکردند. گونه‌ی موردِ نظرِ ما مصمم باقی ماند و این‌بار یک آتش‌فشانِ عظیمِ مصنوعی ساخت که قادر بود خاکسترِ زیادی را به جو ارسال کند. هدفِ او این بود که خاکسترِ منتشر شده در جو به مثابهِ مِهیِ دائمی در آسمان‌ها عمل کند و از شدتِ تابشِ خورشیدی به زمین بکاهد. اما این ایده هم کار نکرد. گونه‌ی ما، ناامیدانه به روش‌هایِ دیگری روی آورد. این‌بار او میلیون‌ها تن بُراده‌ی آهن در دریاها خالی کرد، به این امید که فیتوپلانکتون‌ها^{[۲]phytoplankton} را به جذبِ گازهایِ جاذبِ گرما از جو ترغیب کند…

این داستان را به خاطر نمی‌آورید؟ من نیز. دلیلش این است که داستانِ بالا علمی‌-تخیلی نیست بلکه گزیده‌ای واقعی است از طرح‌هایی جدی برای حلِ چالشِ گرمایشِ جهانی به کمکِ فن‌آوری‌هایِ موسوم به «مهندسیِ زمین»^{[۳]geo-engineer}. محبوبیتِ سیاسی این طرح‌ها رو به افزایش است و مرتباً در نشست‌هایی نظیرِ کنفرانسِ مهندسیِ اقلیمیِ برلین، که در سالِ ۲۰۱۴ برگزار شد، موردِ بحث قرار می‌گیرند. چند نمونه‌‌ی دیگر از این ایده‌هایِ ظاهراً عجیب عبارتند از: ساختِ کندوهایِ عسلِ مکانیکی یا مزرعه‌هایِ جلبکِ دریایی عظیم در اقیانوس‌ها که از طریقِ جذبِ گازکربنیکِ جو بتوانند اقیانوس‌ها را تغذیه^{[۴]fertilize} کنند؛ یا پروژه‌هایِ بزرگ‌تری نظیرِ ساختنِ پهپادهایِ اقیانوس‌پیمایِ محرکِ ابرها^{[۵]cloud-spewing ocean drones} و آینه‌هایِ فضایی که قرار است از طریقِ مدیریتِ تابشِ خورشید^{[۶]solar radiation management or SRM} به مثابهِ کلیدِ تنظیم کننده‌ی نورِ خورشید عمل کنند.

هَکرهایِ سیاره سرشان شلوغ می‌شود. کسب و کارهایِ نوپا^[۷]startup و ثبتِ اختراع‌ها^[۸]patent در این زمینه همین حالا هم رونق گرفته‌اند. نِیتان میروُلد^{[۹]Nathan Myhrvold} بنیان‌گذارِ شرکتِ «جسارت‌هایِ معنوی»^{[۱۰]Intellectual Ventures} پیشنهاد می‌کند که برایِ مقابله با آلودگی، آلودگیِ بیشتری تولید کنیم: تزریقِ گوگرد در استراتوسفر از طریقِ یک شلنگِ باغبانی که تا آسمان کشیده شده است. راس جورج^{[۱۱]Russ George} که یک پارتیزانِ واقعی در عرصه‌ی مهندسیِ زمین است، با هدفِ نجات دادنِ اقیانوس‌ها، در سالِ ۲۰۱۲ با دقتِ هر چه تمام‌تر بیش از ۱۰۰ تن سولفیدِ آهن در دریا ریخت. ایده‌ی قبلیِ لووِل وود^{[۱۲]Lowel Wood} شاملِ یک برنامه‌ی جنگِ ستاره‌ای^{[۱۳]Star Wars program} بود. اما یکی از ایده‌هایِ مربوط به مدیریتِ تابشِ خورشید این روزها بیشترین طرف‌دار را پیدا کرده است: آتش‌فشانی مصنوعی موسوم به «سایه‌بانِ غول‌پیکر»^{[۱۴]Giant Sunshade} که از طریقِ انتشارِ گوگرد در استراتوسفر سرمایش ایجاد می‌کند (لایه‌ی گوگرد اشعه‌ی خورشید را به سمت فضا منعکس می‌کند). بنا به محاسبات، سرمایشِ تولید شده توسطِ سایه‌بانِ غول‌پیکر قابلِ مقایسه با سرمایشِ متعاقبِ انفجارِ آتفش‌فشان‌هایی همچون پیناتوبو^{[۱۵]Pinatubo} در سالِ ۱۹۹۱ است. به عبارتِ دیگر، سایه‌بانِ غول‌پیکر شبیهِ یک آتش‌فشانِ عظیم در آسمان‌ها عمل می‌کند. خوب، چه اشکالی دارد؟

اما… آیا نباید نگرانِ خیلی چیزها باشیم؟ پروژه‌ای نظیرِ این، ریسکِ بروزِ خشک‌سالی و قحطی برای میلیاردها نفر را به همراه دارد، ریسکی که عمدتاُ نصیبِ ساکنان کشورهایِ در حالِ توسعه می‌شود. این نتیجه‌ای است که اقلیم‌شناسی به نامِ آلن روباک^{[۱۶]Alan Robock} با شبیه‌سازیِ تزریقِ گوگرد از طریقِ شیرهایِ آتشفشانی در سال ۲۰۰۸ گرفت. اگر تزریقِ گوگرد در جو آغاز شود، دیگر نباید آن‌را متوقف کرد چرا که قطعِ آن به گرمایشِ ناگهانی و احتمالاً کشنده‌‌ای منجر خواهد شد. این شبیهِ این است که سیاره را به صورتِ دائمی به دستگاهِ حفظِ حیات^{[۱۷]life-support} وصل کنیم. علاوه بر این، این کار باعثِ تار شدنِ آسمان می‌شود که کاراییِ تولیدِ برقِ خورشیدی را کاهش خواهد داد.

در کنارِ ریسک‌هایِ بالا، برخی معذوریت‌هایِ اخلاقی نیز باید لحاظ شوند. درست همان‌طوری که کمک‌هایِ مالیِ دولتی به بانک‌ها آن‌ها را به ادامه‌ی رفتارِ بی‌مبالات ترغیب می‌کند، این ایده که قرن‌ها رفتارِ محیطیِ نامناسب را می‌توان به کمکِ چند دستکاریِ زیرکانه، که در واقع وصله‌پینه‌کاریِ موردِ علاقه‌ی شرکت‌هایِ بزرگِ نفتی است، معکوس کرد به این معناست که میهمانی را می‌توان برایِ همیشه ادامه داد. این طرزِ تفکر به خوبی سرازیر شدنِ دلارهایِ نفتی به سویِ تحقیقاتِ مهندسیِ زمین را توضیح می‌دهد. یکی از نشست‌هایِ رسمی مهندسی زمین که در سال ۲۰۰۸ برگزار شد توسطِ دانشمندِ ارشدِ شرکتِ نفتیِ بی‌پی^[۱۸]BP به نامِ استیو کونین^{[۱۹]Steve Koonin} میزبانی شد؛ و کسب و کارهایِ استخراجِ نفتِ قطران^{[۲۰]tar sand oil} در کانادا حامیِ شرکتِ نوپایِ مهندسی کربن^{[۲۱]Carbon Engineering} هستند. یک اتاقِ فکرِ آمریکایی^{[۲۲]American Enterprise Initiative} که از حمایتِ سخاوتمندانه‌ی مالی شرکت‌هایِ نفتی برخوردار است در سالِ ۲۰۰۸ بخشی به نامِ پروژه‌ی مهندسی زمین راه‌اندازی کرد. کارآفرین‌هایی نظیرِ نِیتان میروُلد پیشنهاد می‌کنند که از پسماندهایِ گوگردِ زرد مربوط به استخراجِ‌ نفتِ قطرانی برای تزریقِ گوگرد در جو استفاده کنیم تا میهمانی همین‌طور ادامه پیدا کند.

این نمونه‌ای عالی از تفکرِ مبتنی بر شعبده‌بازی است: اول سیاره را برایِ همگان تخریب کنیم و بعد تهویه‌ی مطبوع را روشن کنیم! هکرهایِ سیاره که اغلب مرد هستند، نوعی تفکرِ مبلغِ تکنولوژی^{[۲۳]techno-evangelism} را نمایندگی می‌کنند که به شکلی بی‌سابقه در حالِ رواج یافتن است. اعتقادی نرینه‌وار^[۲۴]macho به حق و تواناییِ انسان در مهار کردنِ طبیعت. این اعتقاد در تضاد با نگرشی قرار دارد که ما را مسئولِ یادگرفتنِ چگونگیِ زندگی در میانِ محدودیت‌هایِ طبیعی‌مان می‌داند. هم اکنون نیز بحث‌ها از «اگر» به «چگونه» گذار می‌کنند و دیگر صحبت از «آزمودن» نیست، بلکه بحثِ «حکمرانی»^{[۲۵]governance} مطرح است و این‌که مهندسیِ زمین^[۲۶]GE‌ ممکن است جایِ محصولاتِ دستکاریِ ژنتیکی شده^[۲۷]GM‌ را به عنوان سوژه‌ی بازیِ چپ‌هایِ محیطی بگیرد. با اشاره به داستانِ فرانکنشتاین، می‌توانیم به فرانکن‌محصول‌هایِ ژنتیکی و فرانکن‌سیاره‌هایِ مهندسی‌ِ زمین شده فکر کنیم. فراکن‌محصول‌هایی که در مقایسه با فرانکن‌سیاره‌ها به حشراتی خرد شبیه خواهند بود. در فرانکن‌سیاره‌‌ی آینده ممکن است روندِ آب شدنِ یخچال‌ها کاهش یافته باشد، اما اسیدی شدنِ اقیانوس‌ها، جنگل‌زدایی و نابودیِ گونه‌هایِ زیستی سیرِ بی‌وقفه‌ی خود را ادامه خواهد داد.

اما آیا چنین سرنوشتی برایِ زرسالارانی که از این طرح‌ها حمایت می‌کنند اهمیتی هم دارد؟ آن هم با در نظر نکته‌ای که نآومی کلاین^{[۲۸]Naomi Klein} در کتابِ اخیرش به نامِ «این همه چیز را تغییر می‌دهد»^{[۲۹]This Changes Everything} به آن اشاره کرده است: در برخی محافلِ ثروتمندان صحبت از ترکِ سیاره برایِ همیشه است. صد البته که این نتیجه‌یِ منطقیِ ذهنی است که با تغییر دادنِ سیاره‌ و هَک کردنِ آن در انتظارِ کشتیِ نوحِ فضایی می‌نشیند تا معدودی خوشبخت را با خود به آن‌سویِ مرزهایِ زمین ببرد. این تصویر، بی‌شباهت به رویایِ هکرهایِ بدن^{[۳۰]body hackers} یعنی آن‌ها که در تلاش برای به دست آوردنِ حیاتِ جاودانه هستند نیست. در این روایتِ تسکین‌بخش، غول‌هایِ صنایعِ نفت و هوافضا همان‌طور که برایِ همیشه از زمین دور می‌شوند می‌توانند محو شدنِ سیاره‌ای که آلوده‌کرده‌اند را از پنجره‌ی فضاپیمایشان تماشا کنند؛ در حالی که آن‌جا رویِ زمین میلیاردها انسان باقی مانده‌اند که باید برایِ بقاءِ خود تلاش کنند: بالایِ سرشان آسمانی کِدر و مهندسی شده‌ و زیرِ پایشان دریایی اسیدی و رو به مرگ.

اما ما انتخاب‌هایِ دیگری نیز پیشِ رویمان داریم. انتخاب‌هایی که کمتر «عجیب» به نظر می‌رسند. به جایِ این‌که خورشید را برایِ همه‌ی ساکنانِ زمین نیمه‌تاریک کنیم، می‌توانیم صنایعِ سوخت‌هایِ فسیلی را وادار به دنباله‌روی از هدف‌هایِ تعیین شده برای ِ انتشارِ گازهایِ گل‌خانه‌ای^{[۳۱]emission targets} کنیم. اما شاید محدود کردنِ شرکت‌هایِ بزرگِ نفتی، بر خلافِ آینه‌های فضایی و آتش‌فشان‌های آسمانی، بیش از حد به داستان‌هایِ علمی‌-تخیلی شبیه باشد.

نسخهٔ قابل چاپ