کبوترخانه: جایگزینی ساده برایِ کودهای شیمیایی

🖋  ترجمهٔ روزبه فیض

در طول تاریخ، جوامعِ مختلف برای تأمینِ نیتروژن و فسفرِ تثبیت شده—یعنی به صورتِ قابلِ استفاده توسطِ گیاهان—موردِ نیازِ مزارع‌شان به روش‌هایِ خلاقانه‌ای دست یافته‌اند. نیتروژن و فسفرِ تثبیت‌شده دو مادهٔ کلیدی برایِ رشدِ گیاهان هستند و افزودنِ آن‌ها به عنوانِ کودْ بهره‌وریِ کشاورزی را افزایش می‌دهد. تناوبِ زراعی^{[۱]crop rotation}‌ یکی از این روش‌هاست که بر اساسِ آن گیاهانِ مصرف کنندهٔ نیتروژن^{[۲]nitrogen-exhausting} و گیاهانِ تثبیت کنندهٔ نیتروژن^{[۳]nitrogen-fixing}—گیاهانی که می‌توانند نیتروژنِ معدنیِ‌ موجود در جو را دریافت کنند و آن‌را به صورتِ نیتروژنِ آلی در خاک تثبیت کنند—به صورتِ متناوب در یک مزرعه کشت می‌شوند. مزرعه‌داران در نقاطِ مختلفِ جهان ماکیان، اردک یا غاز پرورش می‌دهند و فضولات یا چلغوزِ^[۴]guano تازهٔ آن‌ها را به عنوانِ کود به کار می‌گیرند. روشِ دیگر استفاده از کودِ گاوی است؛ اگر چه این نوع کود معمولاً از نظرِ فسفر چندان غنی نیست. این روش‌ها البته به مراتب از به کار بردنِ کودهایِ شیمیاییِ نفت‌محور بسیارکارْبَرتر^{[۵]labor intensive} هستند، اما این حسن را دارند که خاک را تقویت می‌کنند، انتشارِ گازهایِ گلخانه‌ای را محدود می‌کنند و در نهایت منجر به کاهشِ هدررفتِ موادِ مغذیِ خاک از طریقِ روان‌آب‌ها^[۶]run-off و پخش شدنِ آن‌ها در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و اقیانوس‌ها می‌شوند.

کبوترخانه‌ٔ ایرانی—که به آن برج‌‌ِ کبوتر، کفترخان، وَردِه یا برجِ حَمام نیز می‌گویند—یکی از این راه‌کارهای زیبا برایِ تأمینِ نیتروژن و فسفرِ موردِ نیاز در مزارع است. کبوترخانه به واقع کاخی است که برایِ اقامتِ هزاران هزار کبوترِ وحشی ساخته شده و به صورتِ استراتژیک در میانِ مزارع قرار گرفته است. سالی چندبار، فضولاتِ جمع شده در کبوترخانه با بیل جمع می‌شود و به مزارعِ نزدیک فروخته می‌شود. اغلبِ این کبوترخانه‌ها امروز در وضعیتِ نامناسبی به سر می‌برند، با این‌حال برخی از آن‌ها که قدمت‌شان به پانصد—یا هزار سال—پیش می‌رسد هنوز سرپا هستند. کبوترخانه‌ها نقشی کلیدی در تولیدِ صیفی‌جات، محصولاتِ جالیزی، گندم‌ و رونقِ باغستان‌های مشهور ایران داشتند.

اصولِ طراحیِ کبوترخانه ساده است. شکلِ اصلیِ آن به صورتِ مخروطی است که با خشت‌هایِ گلی ساخته شده و در مرکزِ آن استوانهٔ بزرگی وجود دارد که توسطِ چندین ستونِ کوچک‌ترِ آجری محاط شده است. هدفِ این نوع طراحی بیشینه‌سازی سطحِ داخلیِ دیوارهاست به گونه‌ای که برخی کبوترخانه‌ها می‌توانند ده هزار—یا بیشتر—کبوتر در خود جای دهند. در داخلِ کبوترخانه، آجرها به صورتِ دندانه‌دار نصب ‌شده‌اند تا سکو و فضاهایی برای لانه‌سازی کبوترها ایجاد شود. در بالاترین قسمتِ برجِ کبوترخانه، سوراخ‌هایِ متعددی برای ورود و خروجِ کبوترها تعبیه شده است. محلِ استقرارِ این سوراخ‌ها و شکلِ آن‌ها به گونه‌ای است که مارها و سایر مهاجمان زمینی به آن‌ها دسترسی ندارند و پرندگانِ شکاری نیز نمی‌توانند از آن عبور کنند. ورودِ مار به کبوترخانه—اگر علی‌رغمِ این تمهیدها رخ دهد—تجربهٔ ترسناکی برایِ کبوترهاست که رعشه‌هایِ ناشی از آشفتگیِ هزاران کبوتر می‌تواند منجر به ترک خوردنِ دیوارهای کبوترخانه شود.

استوانهٔ مرکزی دارایِ پلکانِ دسترسی است و بیشترِ برج‌ها دارایِ چند درب هستند که کشاورزان از طریقِ آن‌ها به کبوترها سر می‌زنند و فضولاتِ جمع شده را خارج می‌کنند. در برخی موارد، آب و دانهٔ کبوترها نیز تأمین می‌شود و کبوترخانه به مهمان‌سرایی واقعی بدل می‌گردد. در مواردِ دیگر، آب و دانه به کبوترها داده نمی‌شود و در عوض آن‌ها از محصولاتِ کشاورزیِ تولید شده در منطقه تغذیه می‌کنند. رابطهٔ بینِ کشاورزان و کبوترها، حقیقتاً نوعی اقتصادِ شراکتی^{[۷]sharing economy} است!

کبوترخانه‌ها نمونه‌هایِ خوبی از معماریِ بومی-خانگی^{[۸]vernacular architecture} هستند. هر کدام از این ساختمان‌ها دارای شکل و مشخصاتِ منحصر به فرد هستند، اما هیچ معمارِ معینی آن‌ها را نساخته است. کبوترخانه‌ها محصولِ همکاریِ خانوادگی و موروثی هستند و هر نسل مسئولیت نگهداری و تعمیرِ آن‌‌ها را از نسل‌های پیش از خود تحویل گرفته و به نسل‌های بعد از خود واگذار کرده است.

طراحیِ کبوترخانه‌ها همگن نیست و در مناطقِ مختلف متفاوت است. یکی از خصوصیت‌هایِ ویژهٔ کبوترخانه‌هایِ ایرانی طاقچه‌هایِ آجریِ داخلیِ آن‌هاست. آن‌ها دارایِ الگویی تکرار شونده و خاص هستند که تأثیرشان شبیهِ یک کندوی زنبورِ عسل است: در آن کل از مجموعِ اجزأ بیشتر است. علاوه بر این، این طراحی بسیار مبتکرانه است، چرا که اجازه می‌دهد تعدادِ لانه‌های داخلِ کبوترخانه بیشینه باشد. در نمایِ بیرونیِ کبوترخانه‌ها معمولاً از نوارهایِ گچی استفاده می‌شود. اما این نوارها صرفاً تزئینی نیستند، بلکه کارکردِ مهمی نیز دارند: برخلافِ قسمت‌هایِ آجری، مارها نمی‌توانند از این قسمت‌هایِ صاف که اصطکاکِ کمی ایجاد می‌کنند صعود کنند.

برای قرن‌های متمادی، کبوترها نقشِ مهمی در نظامِ اقتصادی و سیاسیِ ایران بازی کردند. سابقهٔ کشاورزی در ایران به حدودِ ده هزار سال می‌رسد و طبیعی است که این سنتِ دیرین بر پایاییِ بهره‌وری تمرکز کرده و از روش‌هایِ پرسود ولی ناپایا پرهیز کرده باشد. نقشِ کبوترخانه‌ها در اقتصادِ کشاورزیِ ایران از آن‌رو کلیدی بود که می‌توانست نیتروژنِ موردِ نیازِ جالیزها، صیفی‌جات و سایرِ محصولاتِ کشاورزی را تأمین کند؛ محصولاتی که از مهم‌ترین عناصرِ تشکیل دهندهٔ سفرهٔ ایرانی هستند. نقشِ کبوترخانه‌ها آن‌چنان پررنگ بود که حاکمان گاه برای آن‌ها مالیات وضع می‌کردند که معادلِ مالیاتِ نمک یا سوخت‌هایِ فسیلی در برخی جوامعِ معاصر است.

علاوه بر این، کبوترها نقشی مهم در فرهنگِ ایرانی بازی می‌کردند. این نقش به حدی بارز بود که مارکوپولو و سایرِ جهان‌گردانِ اروپایی که بعد از او به ایران آمدند در سفرنامه‌هایشان به آن اشاره کردند. علاوه بر کاربردشان در کشاورزی، فضولاتِ کبوترها در تولیدِ باروت نیز کاربرد داشت. باروت—که در چین اختراع شده بود—مدت‌ها قبل از رایج شدن مواد منفجره در اروپا، در ایران به کار برده می‌شد.

اغلبِ کبوترخانه‌هایی که هنوز سرپا هستند را می‌توان در نواحیِ اطرافِ اصفهان مشاهده کرد که از مناطق پر جمعیتِ ایران محسوب می‌شود؛ با این‌حال وضعیتِ آن‌ها چندان خوب نیست و رو به ویرانی هستند. کبوترخانه‌ها در مناطقِ شرقیِ ترکیه نیز مشاهده می‌شوند، اما طراحی‌شان با نمونه‌های‌ِ ایرانی کاملاً متفاوت است. از دور به کلبه‌هایی کوچک می‌مانند که در سرازیریِ تپه‌ها ساخته شده‌اند؛ اما در واقع ورودی‌هایِ غارهایی بزرگ هستند که درونِ بسترِ آهکی تپه حفاری شده‌اند و فضای وسیعی را برای لانه‌سازیِ کبوتران فراهم می‌کنند. روستاییان برای تسهیلِ لانه‌سازیِ کبوترها در داخلِ غارها سبدهایی آویزان می‌کنند. از این نوع کبوترخانه‌ها هنوز هم در ترکیه استفاده می‌شود، اما آن‌ها نیز، همچون نمونه‌هایِ ایرانی‌‌شان، روز‌به‌روز ویران‌تر می‌شوند.

ایران تقریباً تا دههٔ ۱۹۶۰ میلادی از لحاظِ تولیدِ غذا خودکفا بود. اما افزایشِ استفاده از کودهایِ شیمیایی عملاً منجر به کاهشِ بهره‌وریِ غذا شد؛ چرا که به تدریج خاکِ نازکِ سطحی را سوزاندند. [فرایندهایِ مربوط به شیمی و زیست خاک متکثر و پیچیده هستند. در این‌جا مؤلف احتمالاً به این نکته اشاره می‌کند که استفادهٔ زیاد از کودهایِ نیتروژنه می‌تواند سرعت تجزیهٔ موادِ آلیِ خاک—که پیش از این به خاطرِ کمبودِ نیتروژن به آهستگی انجام می‌شد—را افزایش دهد و به فقیر شدنِ خاک منجر گردد. م.] مشکلِ کمبودِ آب در بسیاری از مناطقِ ایران—از جمله اصفهان—پررنگ‌تر می‌شود و کشاورزیِ زودبازده آن‌چه باقی مانده را نیز به سرعت می‌بلعد.

این تلاقیِ نامیمونِ مشکلات نشانهٔ این است که باید سراغِ راه‌کارهای دیگری رفت و به تدریج از کشاورزیِ زودبازده و پرعارضه دست کشید. اگر چه کاربردِ کبوترخانه‌ها به شدت کاهش یافته است، اما آن‌ها نسبت به برخی گزینه‌هایِ پایین‌فنانهٔ^[۹]low-tech دیگری که امروزه نیز رایج هستند برتری‌هایی دارند. مثلاً کشاورزانِ اُرگانیکْ از فضولاتِ ماکیان به عنوانِ کود استفاده می‌کنند؛ یا در برخی مناطقِ آسیا کشاورزانْ گله‌هایِ اردک‌ِ دوندهٔ هندی^{[۱۰]Indian runner duck} را مزرعه رها می‌کنند تا آفت‌ها را بخورند و فضولاتشان را به عنوانِ کود در مزرعه بپراکنند.

کبوترهای وحشی، برخلافِ ماکیان و اردک‌ها، به مراقبتِ بسیار اندکی احتیاج دارند. کافی است آب و سرپناه در اختیارشان قرار دهید و آن‌ها خود به خود می‌آیند. کبوترخانه ساکن است و نیازی به گله‌داری ندارد. مانندِ مرغ‌ها، می‌شود از کبوترها یا تخم‌هایشان تغذیه کرد. اگرچه دهقانانِ ایرانی چندان رغبتی به خوردنِ کبوترها نداشتند، که تا حدی به جایگاهِ مهمِ کبوترها در فرهنگِ اسلامی مربوط می‌شود. اما مهم‌ترین مزیتِ کبوترخانه‌ها سادگی و استحکامِ آن‌هاست. آن‌ها به شدت پایین‌فنانه هستند: نه چرخی در کار است و نه به برق و تراکتور نیاز است؛ اصلِ ماجرا در آجر و بیل خلاصه می‌شود و تعمیراتی که هر چند دهه یا قرن یک‌بار لازم می‌شوند.

درست است که در حالِ حاضر کبوترخانه‌ها در وضعیتِ اسف‌باری قرار دارند، اما آن‌ها نشان دهندهٔ ماندگاری و اهمیتِ راه‌حل‌هایِ پایین‌فنانه هستند. آن‌ها به ما یادآوری می‌کنند که راهِ خروج از بحرانِ کنونی استفاده از روش‌هایِ ساده و امتحان‌پس‌داده است. عجیب نیست که منطقه‌ای که زادگاهِ کشاورزی است^{[آ]اشاره به منطقهٔ جنوبِ غربیِ آسیا، به ویژهٔ هلالِ حاصل‌الخیز در بین‌النهرین و بخش‌هایی از ایران. م.}، به تدریج به روش‌هایِ مبتکرانه و پایایِ کشاورزی نیز دست یافت که هزاران سال کار کردند. کبوترخانه‌ها یکی از این ابتکارها هستند که کشاورزانِ ایرانی را قادر ساختند که انواعِ محصولاتِ کشاورزی را در مناطقی که پیش از آن خشک بودند یا خاکِ نازک و نامناسبی داشتند بکارند.

نسخهٔ قابل چاپ