سخن آغازین

۱

جامعه‌ٔ ایران، همراه با جامعه‌ٔ جهانی، با چالش‌های عظیم زیست محیطی رو به روست که در آینده احتمالاً بزرگ‌تر و عمیق‌تر خواهند شد. نبودِ دیدگاهِ بلند مدت و عدمِ توجه کافی به مقولهٔ نگهداری و تقویت سرمایه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی نه تنها مسبّب بروز این بحران هستند، بلکه به تشدید آن کمک می‌کنند. چالش‌های زیست‌محیطی، مشکلاتی متکثر،‌ چند وجهی و چند لایه هستند. نادرست است اگر تصور کنیم چالش‌های زیست‌محیطی را فقط با نگرش‌های فنی-مهندسی می‌توان حل کرد. به همان نسبت اشتباه خواهد بود اگر تصور کنیم راه‌حل برخورد موثر با آن‌ها فقط مدیریتی یا اقتصادی است. بحران محیط زیست محصول شیوه‌ٔ زندگی ماست که نه تنها تحت تأثیر ابزارها و دانش‌های ما قرار دارد، بلکه به شرایط تاریخی و جغرافیایی، نهادهای اجتماعی و شیوه‌ٔ سازمان‌دهی جامعه‌هایمان نیز مربوط می‌شود. از همه مهم‌تر، این چالش‌ها ریشه در باورها و ارزش‌های ما دارد؛ در نوع نگاه ما به خودمان، جامعه‌مان، محیط زیست‌مان و سایر موجودات زنده‌ای که در کرهٔ زمین زندگی می‌کنند. به عبارت دیگر، بحران محیط زیست در عمیق‌ترین لایه‌های خود، بحرانی فلسفی-عقیدتی نیز هست.

منظومه‌ٔ در هم تنیده‌ای از دانش، فن‌آوری، نهادها و سازمان‌های اجتماعی و باورها و جهان‌بینی‌های ما در کنار واقعیت‌های اکولوژیک و جغرافیایی و تاریخی ما را به نقطه‌ٔ بحرانی امروز رسانده است. این مُعضلِ عظیم نه یک شبه به وجود آمده و نه ماحَصل اقداماتِ یک فرد یا یک گروه یا یک تخصّص مشخص بوده است. به همین ترتیب، نمی‌توانیم انتظارِ راه‌حل‌های یک‌شبه و نقطه‌ای را داشته باشیم. هیچ فرد، مرجع یا متخصّصی، صرف نظر از این‌که نگرش خود را از مدیریت، یا اقتصاد، یا جامعه‌شناسی، یا دین، یا جغرافیا، یا مهندسی، یا پزشکی، یا زیست‌شناسی، یا اکولوژی، یا … گرفته باشد، نمی‌تواند به تنهایی از عهده‌ٔ شرح یا حلّ این چالش برآید. رهایی، امکانی است که تحقّق آن نیاز به همدلی،‌ همفکری و همیاری همگانی دارد. اما اوّلین گام در این مسیر درک این واقعیت است که جامعه‌‌های انسانی بخشی از یک اکوسیستم بزرگ‌ طبیعی هستند و فقط در تعامل متوازن با آن است که می‌توانند به حیات بلندمدت خود ادامه دهد و به بلوغ و شکوفایی برسند.

هدف ما در یوتوپیا این است که نگرشی تلفیقی و جامع‌نگر به چالش‌های زیست‌محیطی داشته باشیم. مشکلات زیست محیطی را به مسأله‌ای فنی یا مدیریتی یا اقتصادی یا علمی یا فلسفی یا اجتماعی یا دینی تقلیل نمی‌دهیم، بلکه تلاش می‌کنیم نقش‌ها و ظرفیت‌ها و محدودیت‌های حوزه‌های مختلف فکر و عمل را در کنار هم و در تلفیق با یکدیگر در نظر بگیریم. ما مدعی نیستیم که «راه حل» را می‌دانیم ولی تلاش می‌کنیم با تکیه بر آثار اندیشه‌ورزان مختلف، برخی خطوط مبهم از مسیری را که احتمالاً باید طی کنیم رسم کنیم.

۲

اما یوتوپیا چیست و کجاست؟ یوتوپیا (یا اوتوپیا) را آرمان‌شهر، مدینه‌ٔ فاضله و ناکجاآباد ترجمه می‌کنند. در واقع یوتوپیا همه‌ٔ این‌هاست. یوتوپیا محلی دست نیافتنی است که فقط در عالم نظر می‌تواند مجسم شود، بی‌آنکه جایی برای رسیدن باشد. مثل یک دایرهٔ کامل که قابل تعریف است، اما هرگز توسط هیچ مهندسی تولید نخواهد شد. اما ناتوانی ما از ساختن یک «دایره‌ٔ ریاضی» به معنای بی‌اهمیت بودن مفهومِ دایره نیست. تعریفِ دایره به ما اجازه می‌دهد اشکال مختلفی که به اندازهٔ کافی دایره هستند را بسازیم که بسته به کاربرد، مشکلی را از مشکلاتمان حل کنند. به همین ترتیب، تفکر یوتوپیایی و اندیشیدن به ناکجاآباد امری عبث نیست. فکر کردن درباره‌ی یوتوپیا، به ما کمک می‌کند تا دید بلند مدت داشته باشیم و به صورت استراتژیک حرکت کنیم. یوتوپیا به مثابه ناکجاآباد، جایی نیست که قرار باشد به آن دست یابیم، بلکه چشم‌اندازی است که به ما حوزه‌هایی که نیاز به تغییر دارند را نشان می‌دهد. اما لازمهٔ این کار تأکید بر آزادی اندیشه و حفظ روحیهٔ دموکراتیک است: اندیشیدن به یوتوپیا نمی‌تواند فرایندی مطلق‌گرا، صُلب و دُگم باشد. این درست که برای حرکت استراتژیک، به نگاه بلندمدت و آرمانی احتیاج داریم، اما می‌توانیم و باید امروز و فردا و پیوسته در طی مسیر، آیندهٔ مورد نظرمان را به بحث بگذاریم، تغییر دهیم یا بازتعریف کنیم. یوتوپیا یک مفهوم پَسینی نیست، بلکه ایده‌ای است پویا که طی فرایندی بی‌پایان، دموکراتیک و با همیاری عشقِ وحدت‌بخش و عقلِ تحلیلی متداوماً بازتولید می‌شود.

از طرف دیگر اگر یوتوپیا را مدینه‌ٔ فاضله‌ای تعریف کنیم که در آن حیات، که انسان نیز بخشی از آن است، «امکان»‌ بلوغ و شکوفایی می‌یابد، آن‌گاه سیارهٔ ما زمین خود یک یوتوپیا است. شرایطِ فیزیکی و شیمیایی و زمین‌شناسیک حاکم بر زمین به گونه‌ای است که آن‌را به میزبانی بی‌نظیر در منظومهٔ شمسی و احتمالاً کم نظیر در کهکشان تبدیل می‌کند. مشتی خاک از باغچه‌ی خانه‌تان بردارید و در دست‌هایتان بگیرید و به این فکر کنید که آن‌چه در دست گرفته‌اید مجموعه‌ای پیچیده و فوق‌العاده متکثر و شگفت‌انگیز از موجودات زیست‌مند است. اگر می‌توانستیم اندکی از منظومه‌ٔ شمسی دور شویم، احتمالاً خیلی زود متوجه می‌شدیم که این نقطه‌ی ظاهراً کم اهمیت به راستی همان مدینه‌ٔ فاضله‌ای است که اتم‌های ناکام حیات در سرتاسر کهکشان در جستجوی یافتنش بوده‌اند.

خاکی که در دست داریم نشانه‌ای است از سرمایه‌ای که در این مدینه‌ٔ فاضله‌ٔ حیات در اختیار داریم. زمین، یوتوپیای بالفعل حیات است و امکانِ یوتوپیای فردای ما نیز هم. هر چه باشد، ما اغلب خودمان را از همه‌ٔ موجودات زیست‌مندی که زمین را یوتوپیای خود می‌دانند باهوش‌تر می‌دانیم.

۳

در «یوتوپیا:سواد اکولوژیک برای همگان» یک هدف داریم: تولید محتوای با کیفیت برای مخاطب فارسی زبان برای درک بهتر چالش‌های زیست‌محیطی و اجتماعی‌ و آشنایی با روی‌کردهای احتمالی برای نشانه گرفتن ریشه‌های بروز آن‌ها. منظور ما از کیفیت این است که تلاش کنیم مطالب انتخاب شده تا حد امکان بیان‌گر نگرشی استراتژیک، تلفیقی، اخلاقی، دموکراتیک، منتقدانه و بلندمدت‌ باشند. اما برای روشن‌تر شدن بهتر است فقط از هدف‌مان صحبت نکنیم و به آن‌چه هدف‌مان نیست نیز اشاره کنیم:

• هدف ما این نیست که تعدادِ زیادی مطلب تولید کنیم، بلکه هدف ما تولید تعداد اندکی مطلب مهم است که مخاطب را دعوت به تعمق و اندیشیدن بیشتر کند.
• هدف ما این نیست که مسائل روز جامعهٔ ایران یا جهان را پوشش دهیم و اصطلاحاً به بحث‌های سیاسی و اجتماعی روز بپردازیم. نه این‌که مسائل روز مهم نباشد، اما هدف ما این است که با تأکید بر مبانی و مباحث کلیدی‌تر، مخاطب را به اندیشیدن اکولوژی‌محور دعوت کنیم.
• هدف ما این نیست که خیلی زود به نتیجه برسیم و اصولاً یوتوپیا را یک «پروژه» نمی‌بینیم که قرار باشد در مدّتی معین به نتیجه‌ای معین ختم شود. تلاش ما در یوتوپیا بخش کوچکی از یک فرایند انتها-باز برای شناخت مشکلی عظیم است که لازمهٔ رویارویی با آن «صبر» و «پی‌گیری» و «عشق‌ورزی» و «اندیشه‌ورزی» و «همکاری» و «گفتگو» است. یوتوپیا یک مسیر است. یوتوپیا دربارهٔ حرکت کردن است نه رسیدن.
• هدف ما این نیست که یوتوپیا را به یک فعالیت «حرفه‌ای»‌ تبدیل کنیم. روح حاکم بر یوتوپیا فعالیّت داوطلبانه و غیرانتفاعی، با حفظ حداکثری کیفیت و آزادی عمل است.
• هدف ما این نیست که یوتوپیا را به مثابه یک مرجع دانش و حقیقت به مخاطب معرفی کنیم. آن‌کس که خود را مرجع دانش و حقیقت می‌داند، در واقع راه گفتگو و هم‌اندیشی را بسته است، چرا که گزاره‌های صادر شده توسط مرجع دانش را نمی‌توان به بحث گذاشت یا به چالش کشید. اگر چه علم و فلسفه و تفکر مهم‌ترین و شاید بهترین ابزارهایی باشند که در اختیار داریم، در عین حال اعتقادی به دگماتیسم علمی یا فلسفی نداریم. یوتوپیا محلی است برای اندیشه‌ورزی دربارهٔ درک عمق و ابعاد مهم‌ترین چالشی که پیش‌روی جامعه‌ٔ ما قرار دارد و راه‌کارهای برخورد استراتژیک با آن.

۴

به طور خلاصه مطالب تولید شده در «یوتوپیا:سواد اکولوژیک برای همگان» در دسته‌بندی‌های کلی زیر خلاصه می‌شوند:

• مطالب برگزیده (به انتخابِ سردبیر): مطالبی معمولاً طولانی‌تر با درون‌مایه‌‌ی استراتژیک و کلیدی. این مطالب معمولاً تاریخِ مصرفِ معینی ندارند و چون تعدادشان اندک است، پیشنهاد می‌کنیم با دقت مطالعه شوند.
• همه‌ی مطالب، شاملِ مطالبِ برگزیده و مطالب کوتاه: مطالبِ کوتاه‌تر و ساده‌‌تر آموزشی و علمی در زمینهٔ «سواد عمومی اکولوژیک» با هدف جذب مخاطبان جوان‌تر.
• واژه‌نامه: فهرستی از اصطلاحات مهم و مرتبط به زبان انگلیسی که معادل فارسی آن‌ها همراه با شرحی مختصر ارائه می‌شود.
• خودآزمایی: در این قسمت مخاطبان می‌توانند «سواد اکولوژیک» خود را از طریق آزمونی ساده بسنجند. مخزن سؤال‌ (و پاسخ) این خودآزمایی به تدریج کامل‌تر می‌شود.
• مطالب صوتی: بعضی از مطالب مجله به صورت فایل مقاله یا کتاب صوتی (audiobook) تهیه می‌شود که قابل شنیدن است. این مطالب را می‌توانید در خود مطلب بشنوید، یا از طریق کانال‌های مجله در ساندکلاود، یوتیوب، آپارات یا تلگرام.

برای همکاری با ما لطفاً از طریق فُرم تماس در این صفحه با ما تماس بگیرید.

۵

حقوق مادّی و معنوی مطالب منتشر شده در یوتوپیا محفوظ است. برداشت متعارف از مطالب آن، در صورتی که نام و نشانی سایت www.eco-literacy.net ذکر شود آزاد است. بازنشر کامل مطالب، چه به صورت آن لاین در اینترنت و چه روی رسانه‌های چاپی شامل روزنامه یا کتاب، نیاز به کسب اجازه از یوتوپیا دارد.

سردبیر

اسفند ۱۳۹۳